Khi đến bảo tàng Dân Tộc Học tại Hà Nội, các bạn sẽ được đi đến khu có mấy cái tượng trông rất ba chấm. Nhìn vào mấy cái tượng này trông tương đối…xấu hổ, bố mẹ đưa con cái đến đây toàn phải bịt mắt các cháu dắt vội qua vì không muốn các bạn nhỏ nhìn thấy cái “ối giồi ôi” đấy. Thế nhưng các bạn có bao giờ đặt câu hỏi rằng: tại sao những bức tượng trông rất đáng ngại ấy lại được trưng bày ở một bảo tàng lớn nhất nhì Hà Nội? Hôm nay hãy cùng Xin Chào Việt Nam tìm hiểu, điểm nhanh các khái niệm cũng như những bí ẩn hay ho đằng sau: Tín ngưỡng Phồn Thực.
Nguồn gốc tín ngưỡng phồn thực
Để trả lời cho câu hỏi tín ngưỡng phồn thực hay phồn thực là gì chúng ta phải đi tìm nguồn gốc của nó trước. Thời xa xưa, để duy trì và phát triển sự sống, ở những vùng sinh sống bằng nghề nông cần phải có mùa màng tươi tốt và con người được sinh sôi nảy nở. Những trí tuệ sắc sảo thì tìm các quy luật khoa học để lý giải hiện thực và họ xây dựng nên triết lý âm dương, còn những trí tuệ bình dân thì nhìn thấy ở thực tiễn đó một sức mạnh siêu nhiên, bởi vậy mà họ sùng bái nó như thần thánh và xây dựng nên tín ngưỡng phồn thực (phồn: nhiều, thực: nảy nở). Tín ngưỡng phồn thực từng tồn tại suốt chiều dài lịch sử, được thể hiện ở hai dạng: thờ cơ quan sinh dục của cả nam lẫn nữ và thờ hành vi giao phối.
Phồn thực hay còn còn là tín ngưỡng phồn thực , văn hóa phồn thực thật ra là 1 văn hóa tôn thờ hành vi giao phối và bộ phận sinh dục . Đây là 1 nét văn hóa, nó không phải là một tôn giáo . Nó là 1 nét văn hóa đặc trưng của không những người Việt Nam mà còn rất nhiều nước trên thế giới.
Tuy rằng, nó tôn thờ hành vi giao phối nhưng hoàn toàn không mang ý nghĩa xấu . Mà ngược lại phồn thực là 1 sự giao thoa , hướng đến sự tốt đẹp và phát triển bền vững.
Bản chất của tín ngưỡng phồn thực là thờ bộ phận sinh dục nam và bộ phận sinh dục nữ nên cứ ở đâu các bạn thấy có sự tôn thờ các hình biểu trưng mô tả bộ phận sinh dục nam và nữ hoặc quá trình quan hệ nam và nữ là có thể coi đó là tín ngưỡng phồn thực . Các cơ quan sinh sản được đặc tả để nói về ước vọng phồn sinh.
Người xưa, qua trực giác, tin rằng năng lượng thiêng ở thiên nhiên hay ở con người có khả năng truyền sang vật nuôi và cây trồng. Do vậy tín ngưỡng phồn thực, với nhiều nghi thức thờ cúng, phát sinh và phát triển đa dạng.
Những bí ẩn của tín ngưỡng phồn thực và những vật dụng biểu trưng cho tín ngưỡng này tại Việt Nam
Vai trò của tín ngưỡng phồn thực trong đời sống của người Việt cổ lớn tới mức chiếc trống đồng – biểu tượng sức mạnh, quyền lực cũng đồng thời biểu tượng toàn diện cho tín ngưỡng phồn thực. Cách đánh trống đồng theo lối cầm chày dài mà đâm lên mặt trống được khắc trên chính các trống đồng và còn được bảo lưu ở người Mường hiện nay là mô phỏng động tác giã gạo – động tác giao phối. Trên tâm mặt trống là hình mặt trời với những tia sáng biểu trưng cho sinh thực khí nam, và giữa các tia sáng là một hình lá với khe ở giữa biểu trưng cho sinh thực khí nữ. Xung quanh mặt trống thường gắn các tượng cóc – con cóc trong ý thức của người Việt là “cậu ông trời”, mang theo mưa, khiến cho mùa màng tốt tươi, cũng là một dạng biểu trưng của tín ngưỡng phồn thực.
Thờ hành vi giao phối Bên cạnh việc thờ sinh thực khí giống như nhiều dân tộc nông nghiệp khác, cư dân nông nghiệp lúa nước với lối tư duy chú trọng tới quan hệ còn có tục thờ hành vi giao phối, tạo nên một dạng tín ngưỡng phồn thực độc đáo, đặc biệt phổ biến ở khu vực Đông Nam Á. Trên nắp thạp đồng tìm được ở Đào Thịnh (Yên Bái, niên đại 500 năm tr.CN), xung quanh hình mặt trời với các tia sáng là tượng 4 đôi nam nữ đang giao hợp.
Thân thạp khắc chìm hình những con thuyền, chiếc sau nối đuôi chiếc trước khiến cho hai con cá sấu – rồng được gắn ở mũi và lái của hai chiếc thuyền chạm vào nhau trong tư thế giao hoan. Hình chim, thú, cóc,… giao phối tìm thấy ở khắp nơi. Ở Hòn Đỏ (Khánh Hòa) khi nhiều ngày liên tục không đánh được cá, người ta phải tới cầu xin, lạy 3 lạy và cầm vật tượng trưng cho sinh thực khí nam đâm vào Lỗ Lường 3 lần (lại con số 3, số lẻ là số ưa thích của người phương Nam!).
Ngoài các tượng ở bảo tàng dân tộc học nói trên, có những vật dụng rất đời thường cũng thể hiện tín ngưỡng phồn thực như:
Chày và cối – bộ công cụ thiết thân của người nông nghiệp Đông Nam á – đã là những vật tượng trưng cho sinh thực khí nam và nữ, còn việc giã gạo là tượng trưng cho hành động giao phối. Không phải ngẫu nhiên mà trong vô vàn cách khác nhau được tách vỏ trấu khỏi hạt gạo, người Đông Nam Á đã chọn cách này.
Hay như trò chơi cướp cầu: Không gắn việc giã gạo với tín ngưỡng phồn thực, sẽ không thể nào hiểu được trò cướp cầu – một trò chơi Việt Nam rất độc đáo đặc biệt phổ biến ở vùng đất tổ Phong Châu và các khu vực xung quanh: Hai phe tranh nhau một quả cầu màu đỏ (dương), ai cướp được thì mang về thả vào hố (âm) của bên mình. Với cùng ước mong phồn thực, cầu may, cầu hạ.
Những nơi mà bạn đã thấy hình ảnh của tín ngưỡng phồn thực mà có thể bạn không để ý đến:
Hình nam nữ với bộ phận sinh dục phóng đại được tìm thấy trên tượng đá với niên đại hàng nghìn năm tr. CN ở Văn Điển (Hà Nội), ở những hình khắc trên đá trong thung lũng Sapa, ở nhà mồ Tây Nguyên… Ở Hà Tĩnh và nhiều địa phương có tục thờ cúng nõ nường (nõ: cái nêm, tượng trưng cho sinh thực khí nam; nường: nang, mo nang, tượng trưng cho sinh thực khí nữ).
Ngay cả những hiện tượng tưởng chừng rất xa xôi như chùa Một Cột (dương) trong cái hồ vuông (âm), tháp Bút (dương) và đài Nghiên (âm) ở cổng đền Ngọc Sơn (Hà Nội), cửa sổ tròn (dương) trên gác Khuê Văn (tượng trưng cho sao Khuê) soi mình xuống hồ vuông (âm) Thiên Quang Tỉnh trong Văn Miếu vv…, cũng đều liên quan tới tín ngưỡng phồn thực.
Cũng không phải ngẫu nhiên mà ở các nơi thờ cúng thường gặp thờ ở bên trái là cái mõ và bên phải là cái chuông: Sự việc đơn giản này là biểu hiện của cả lí luận “Ngũ hành” lẫn tín ngưỡng phồn thực – cái mõ làm bằng gỗ (hành Mộc) đặt ở bên trái (phương Đông) là dương, cái chuông làm bằng đồng (hành Kim) đặt ở bên phải (phương Tây) là âm. Tiếng mõ trầm phải hòa với tiếng chuông thanh nếu không có nam nữ, âm dương hòa hợp sẽ không có cuộc sống vĩnh hằng.
Việc thờ sinh thực khí còn thể hiện ở việc thờ các loại cột (cột đá tự nhiên hoặc cột đá được tạc ra, có thể có khắc chữ dựng trước cổng đền miếu, đình chùa) và các loại hốc (hốc cây, hốc đá trong các hang động, các kẽ nứt trên đá).
Các lễ hội đậm tính phồn thực như:
Lễ Hội Linh Tinh Tình Phộc Ở Phú Thọ
Lễ hội Trò Trám, còn gọi là “Linh tinh tình phộc”, diễn ra vào ngày 11 và 12 tháng Giêng tại xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Đây là một lễ hội phồn thực cổ xưa của người Việt. Điểm nhấn của lễ hội Trò Trám là lễ mật, diễn ra vào đêm 11 rạng ngày 12 tháng Giêng âm lịch, thời điểm giao thoa giữa trời và đất. Sau phần lễ, ánh sáng trong đền tắt, chủ tế hô “linh tinh tình phộc”. Hai nhân vật chính (một cặp vợ chồng được chọn) thực hiện các động tác tượng trưng cho hoạt động giao phối. Ba lần đâm trúng tượng trưng cho mùa màng bội thu; hai lần là được mùa; một lần là làm ăn không tốt.
Lễ Hội Rước “Của Quý” Ở Ná Nhèm Lạng Sơn
Lễ hội Ná Nhèm, trong tiếng Tày là “bôi nhọ mặt”, là lễ hội truyền thống của người Tày tại đình Làng Mỏ, xã Trấn Yên, huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn. Lễ hội diễn ra vào ngày rằm tháng Giêng. Lễ hội Ná Nhèm nhằm tưởng nhớ vua Mạc Thái tổ – Mạc Đăng Dung. Trong các lễ vật dâng vua, có hai vật tế đặc biệt là tàng thinh và mặt nguyệt (các bộ phận sinh dục nam và nữ), biểu tượng cho mong muốn duy trì nòi giống và sự phồn thịnh.
Lễ Hội “Ông Đùng Bà Đà” Ở Thái Bình
Lễ hội này diễn ra vào ngày 14-4 âm lịch hàng năm tại Đền thờ bà chúa Muối ở làng Quang Lang, xã Thụy Vân, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình. Lễ hội này là nơi người dân làng muối gửi gắm ước vọng về sự sinh sôi và dồi dào.
Đọc thêm: Giải mã bí ẩn cuộc sống của cung tần thời Nguyễn
Hội Làng Đồng Kỵ Ở Bắc Ninh
Lễ hội diễn ra vào ngày 6 tháng Giêng hàng năm tại Đồng Kỵ, Bắc Ninh. Phần hội có tục rước sinh thực khí (làm bằng gỗ), và sau khi lễ hội kết thúc, hai sinh thực khí này được đốt đi, tro được chia cho mọi người mang ra đồng để cầu mong mùa màng tươi tốt. Theo người dân, nếu bỏ qua tục này, làng sẽ gặp nhiều điều không may.
Các món ăn thể hiện tín ngưỡng phồn thực:
Nghe thì rất lạ nhưng có những món ăn cũng thể hiện được tín ngưỡng phồn thực rất đậm nét. Có thể kể đến như:
Bánh tét
Người dân miền Trung và Nam có tục lệ gói bánh tét mỗi dịp Tết về. Bánh tét của người miền Trung được gói bằng lá chuối với các nguyên liệu giống như bánh chưng, chỉ khác là gói thành hình trụ dài chứ không phải hình vuông. Khi ăn cắt thành từng khoanh, ở giữa nhân đậu xanh và thịt mỡ nổi lên như nhụy hoa. Bánh tét được coi là dạng nguyên thủy của bánh chưng, là biểu tượng cho tín ngưỡng phồn thực của người Việt xưa.
Bánh cúng- Bánh Cấp của người Chăm
Đó là loại bánh làm bằng nếp giống như bánh tét, bánh chưng nhưng không có nhân, và kích thước nhỏ hơn rất nhiều. Chúng có tên là bánh cúng (cái bánh dài) và bánh cấp (cái hình chữ nhật). Đây là loại bánh dân gian của người Chăm dùng vào dịp cúng lễ. Ý nghĩa của chúng là dùng sản vật tinh khiết tự nhiên của đất trời để dâng cúng, do đó chỉ có nếp thôi chứ không có… thịt mỡ như bánh tét. Ăn bánh này chấm với mật ong (cũng là sản vật tinh khiết tự nhiên).
Nếu như bánh dầy bánh chưng của Việt Nam tượng trưng cho Trời và Đất, thì ý nghĩa của bánh cúng – bánh cấp thực tế hơn rất nhiều. Bánh cúng (dài) tượng trưng cho… Linga (bộ phận sinh dục nam), bánh cấp (chữ nhật) tượng trưng cho… Yoni (bộ phận sinh dục nữ). Đây chính là nền văn hóa phồn thực của dân tộc Chăm, vì nhờ vào linga và yoni mà vạn vật mới sinh sôi nảy nở.
Vì thế, nếu ăn thì phải ăn một cặp mới… đúng lẽ tự nhiên! (có lẽ cũng vì thế nên cái bánh mới nhỏ nhắn, chứ nếu to như bánh tét – bánh chưng mà ăn một cặp chắc… bội thực)
Tín ngưỡng phồn thực là 1 nét đẹp văn hóa từ xa xưa. Nó đề cao cả 2 thực thể nam và nữ và mong cho sự hài hòa đem lại sự phát triển và trường tồn. chúng ta hãy chung tay gìn giữ nét đẹp văn hóa này.
Tài liệu tham khảo: Cuốn sách Tín ngưỡng phồn thực trong lễ hội dân gian người Việt ở châu thổ Bắc Bộ của TS. Vũ Anh Tú – NXB Thông tin Quốc Gia
Comments are closed.