Mỗi năm hai lần, tới dịp tháng 6 vòng loại và tháng 8 âm lịch chung kết, nhân dân Đồ Sơn, từ già trẻ, lớn bé, trai gái đều háo hức tới ngày chọi trâu. Đối với người dân Hải Phòng đây là lễ hội mang ý nghĩa tâm linh, truyền thống và trở thành một phần không thể thiếu trong bản sắc văn hóa của mảnh đất vạn chài.
Hãy cùng Xin Chào Việt Nam tìm hiểu thông tin liên quan đến lễ hội có một không hai này nhé.
I. Lịch sử lễ hội và những diễn biến chính có trong lễ hội.
- 1. Lịch sử, những truyền thuyết liên quan và ý nghĩa của lễ hội
1.1 Lịch sử và những truyền thuyết
Thời điểm chính mở hội là ở bước chuyển từ vụ cá nam sang vụ cá bắc, là lúc ngư nhàn ít mưa bão.
“Dù ai buôn đâu, bán đâu
Mồng chín tháng tám chọi trâu thì về
Dù ai bận rộn trăm bề
Mồng chín tháng tám nhớ về chọi trâu”
a. Nguồn gốc hội chọi trâu gắn liền với truyền thuyết dựng Đền Nghè.
Trước năm 1945, tổng Đồ Sơn có 2 xã, 5 làng; làng nào cũng có đình, đền riêng, song hầu như tất cả có duy nhất một vị thành hoàng. Vị thành hoàng chung của người dân Đồ Sơn xưa được các làng, xã thờ là thần Điểm Tước. Nguồn gốc của vị thần này bắt nguồn từ một truyền thuyết xa xưa, kể rằng vùng đất Đồ Sơn đang yên vui bỗng có một con cá kình thành tinh đến phá hoại các xóm vạn chài gây nhiễu loạn đời sống nhân dân, khiến họ phải nương tựa vào sức mạnh tâm linh. Thế rồi có một vị thần xuất hiện, đánh đuổi con cá kình và giúp đời sống nhân dân yên ổn. Dân vùng Đồ Sơn biết ơn nên quyết định lập đền thờ Ngài thành hoàng.
Tuy nhiên, chỉ với một ý niệm chân thành nhưng hết sức mơ hồ như vậy, những người dân từ thuở sơ khai này không hề biết “Duệ hiệu” (tên) của thần là gì để mà thờ cúng. Họ liền bàn nhau xay gạo thành bột mịn rắc đều lên mâm gỗ sạch rồi mang vào để ở trong hậu cung của đền.
Các bô lão sau đó đã lập đàn cúng lễ theo các “tuần tiết” và ra về. Khi quay lại, họ phát hiện thấy trên mâm bột duy nhất một dấu chân chim liền khấn “Duệ hiệu” của ngài là Điểm tước thần vương. (Điểm Tước có nghĩa là vết chân chim).
Khi đền được xây dựng hoàn chỉnh, một vị bô lão trong làng đi vào đền tình cờ trông thấy một đôi trâu trắng chọi nhau, nghe tiếng động liền nhảy xuống biển biến mất. Vị bô lão bàn với dân làng tổ chức lễ hội chọi trâu để dâng lên như một cách tri ân người đã “độ thế cứu dân”.
Đọc thêm: Truyền thuyết cảm động ít người biết về lễ Vu Lan
b. Lịch sử lễ hội chọi trâu gắn với huyền thoại về một cô thôn nữ xinh đẹp tên là Đế, do có thai với vua Thủy Tề, bị dân làng phạt vạ, quan lại địa phương mang cô ra biển dìm. Cô gái oan ức, hiển linh, cộng đồng địa phương lập đề thờ, tên gọi đền Bà Đế. Linh thiêng, nơi bà chết, tôm cá kéo đến tập trung, năm này qua năm khác, các vạn chài kéo đến đánh cá. Về sau, cộng đồng địa phương tổ chức Lễ hội chọi Trâu, những con trâu thắng mang ra biển cúng tế Bà Chúa. Cũng có ý kiến cho rằng, truyền thuyết dìm chết nàng Đế ở ngoài khơi Hòn Độc là di vết của tục hiến sinh các cô gái cho Thủy Thần có từ thời kỳ nguyên thủy đến thời sơ kỳ phong kiến; về sau, khi trình độ xã hội phát triển, việc hiến sinh con vật được thay thế.
Thế kỷ XVIII trong lịch sử VN được coi là thế kỷ của khởi nghĩa nông dân vì chế độ phong kiến Lê Mạt đã khủng hoảng toàn diện đòi hỏi một sự thay đổi đến tận gốc. Trong cơn bão táp của chiến tranh nhân dân đó, nếu khởi nghĩa Tây Sơn là tiêu biểu cho nhân dân Đằng Trong thì khởi nghĩa của Nguyễn Hữu Cầu, hay còn gọi là Quận He ở Hải Phòng là tiêu biểu cho nhân dân Đằng Ngoài.
Chuyện cũ kể rằng: ” Sau khi tập hợp số quân còn lại sau cuộc đàn áp triều đình vào năm 1741, Nguyễn Hữu Cầu kéo quân về Đồ Sơn xây dựng lực lượng. Mỗi khi đánh trận thắng ông thường mổ râu khao quân. Những con trâu chọi mổ bụng dứt dây lao ra, chọi nhau quyết liệt. Quân sĩ thấy thế hứng khởi reo hò vang dội. Kể từ đó, hàng năm, Nguyễn Hữu Cầu mở hội chọi trâu để cổ vũ động viên tinh thần quân sĩ.
- 1.2 Ý nghĩa
Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn có sự giao thoa giữa những yếu tố văn hoá nông nghiệp đồng bằng với văn hoá cư dân ven biển; mang sắc thái riêng, gắn liền việc thờ cúng thủy thần với nghi lễ chọi và hiến sinh trâu; thể hiện bản sắc văn hóa, tinh thần cùng thể chất đặc biệt của người dân miền biển hàng ngày đối diện với biển khơi và bão tố để mưu sinh.
Nếu như, cộng đồng địa phương các nơi khác lưu truyền về lễ hội của mình với câu “Trống làng nào làng ấy đánh, Thánh làng nào làng ấy thờ”, thì Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn gắn với truyền thống “trống mọi làng cùng đánh, thánh mọi làng cùng thờ” để tưởng nhớ công ơn của các vị thần, duy trì kỷ cương làng xã, để cầu nguyện cho “nhân khang, vật thịnh”, để tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng được duy trì, khẳng định.
Vì lẽ đó, trước đây, nhưng trâu chiến thắng trong hội được đưa lên thuyền, mang ra khơi xa rồi hắt xuống để tế thần. Về sau này, những trâu giải nhất hàng tổng được rước bát hương đền Nghè và rước cờ đại “Thượng đẳng thần” về làng, sau đó được dân làng giết thịt làm lễ hiến sinh tế lễ dâng thành hoàng, xin thành hoàng cho mưa thuận gió hòa, sóng yên biển lặng, cho mùa đánh cá sau được may mắn, thuận lợi.
Những người dân khi nhìn những ông trâu bị mổ thịt hay tử trận trong trận đấu cũng không “thích thú” gì, chúng tôi cũng là những người biết đau thương, biết đau xót, đặc biệt là những chủ trâu, họ cũng đau lắm. Nhưng đã là lễ hội, đã là yếu tố tâm linh thì phải duy trì và phát triển.
Vào năm 2012 Lễ hội Chọi trâu truyền thống Đồ Sơn đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tại Quyết định số 5079/QĐ-BVHTTDL ngày 27 – 12 – 2012 về việc công bố Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch.
- 2. Những diễn biến chính có trong lễ hội.
Lễ hội chọi trâu có hai phần, phần lễ và phần hội đan xen. Từ ngày mùng một đầu tháng, các vị cao niên các làng có trâu chọi làm lễ tế thần Điểm Tước ở đình Tổng. Sau đó là lễ rước nước, gắn với tục tế Thủy Thần. Lọ nước thần mỗi năm thay một lần được từng làng mang về đình riêng.
Tại đình làng, các chủ trâu cho trâu ra làm lễ Thành Hoàng, sau khi lễ thần, trâu chọi được gọi là “Ông trâu”
Sáng ngày chính hội, 9/8 âm lịch, khoảng 1 giờ sáng, chủ tế các làng làm lễ xin phép Thành Hoàng đưa trâu đi thi đấu. Khoảng 6 – 7 giờ sáng, tổ chức lễ rước “ông trâu” ra đấu trường. Dẫn đầu đám rước là cơ ngũ phương, trống, chiêng, long đình, long kiệu, bát bửu. Người khiêng long đình, long kiệu, trống, chiêng… chít khăn đỏ, mặc áo đỏ viền vàng, thắt lưng và quấn cạp đỏ. Người gọi loa, hay dịch lao đội khăn xếp, mặc áo lương đen, thắt lưng bố hậu đỏ, quần trắng. Theo sau là các bô lão, chức sắc và thứ tự các ông trâu (theo kết quả xếp hạng đấu loại), trên lưng được chùm một tấm vải đỏ, sừng quấn một dải lụa điều. Đi bên cạnh mỗi ông trâu có hai chàng trai tay cầm cờ đuôi nheo để múa. Lễ rước các “ông trâu” vào các xào xá rộn rã trong tiếng nhạc bát âm, cờ bay phấp phới kèm theo tiếng cổ động của dân cư trong vùng…
Khi ông trâu bước vào xào xá, tiếng trống, tiếng loa nổi lên dõng dạc, đổ hồi như tiếng sóng dội vào Hòn Độc, nơi trâu sẽ được hiến tế Thủy Thần.
Trường đấu, hay sân chọi thường là những bãi đất rộng, khoảng 805 x 1002 m, có hào nước bao quanh. Phía trong hào có hai dáy lán làm chỗ đứng cho trâu chọi gọi là “xào xá”. Ngoài ra, xung quanh có khán đài để mọi người quan sát và cổ vũ trâu thi đấu.
Tiếp theo là nghi thức múa cờ khai hội được 249 tráng niên của làng chia thành hai hàng trình diễn vừa uyển chuyển, vừa mạnh mẽ, màu sắc biến hoá linh hoạt và huyền ảo trong những âm thanh của trống, thanh la; tái hiện lại lễ ra quân của Quận He Nguyễn Hữu Cầu trước giờ xuất trận; thể hiện ước nguyện cầu mong Thần Gió phù hộ cho thuyền bè cưỡi sóng vượt ra ngoài biển khơi.
Múa cờ vừa dứt, từ hai phía hai “ông trâu” được dẫn vào xới, có người che lọng và múa cờ hai bên. Khi hai “ông trâu” cách nhau 20m, người dắt nhanh chóng rút “sẹo” cho trâu rồi khẩn trương thoát ra ngoài sới chọi. Hai ông trâu hoàn toàn tự do lao vào chọi nhanh giành thắng bại.
Kết thúc lễ hội, ông trâu thắng cuộc được làm lễ rước trở về. Sáng ngày 10 tháng 8, toàn bộ ông trâu tham gia lễ hội được đem giết thịt làm lễ vật tế thần ở đình, có kèm theo một đĩa đựng tiết và lông trâu (mao huyết). Khoảng 12 giờ trưa lễ tế bắt đầu. Sau đó, đĩa mao huyết được đổ xuống biển, phần còn lại được chia lộc thần cho dân với niềm tin một vụ khai thái mới bình an, nhiều tôm cá.
Vào ngày 16 tháng 8, làng tiến hành nghi thức “tống thần” và rã đám, kết thúc lễ hội.
II. Quy chuẩn chọn trâu và quá trình nuôi trâu vất vả.
Ngay sau Tết cổ truyền, những người nuôi trâu chọi đã phải chuẩn bị cho lễ hội. Các làng cử người có kinh nghiệm lên quận xin giấy thông hành đi khắp các tỉnh Hải Dương, Quảng Ninh, Thái Bình tìm mua trâu. Các cụ vừa đi vừa hỏi người dân trong vùng có trâu nào thích đánh nhau thì đến xem rồi hỏi mua.
Từ cách đây khoảng 10 năm, ít nơi bán trâu trọi hơn, người Đồ Sơn phải đi lên vùng núi phía Bắc rồi miền Tây, thậm chí sang Trung Quốc và các nước Đông Nam Á tìm mua. Giá trâu cũng tăng từ vài triệu lên đến hàng trăm triệu đồng một con. Ngoài ra, chi phí vận chuyển tốn kém và tiền chăm sóc mỗi năm khoảng 100 triệu đồng. Vì vậy, chủ trâu ở Đồ Sơn thường là khá giả cùng đam mê mãnh liệt với truyền thống quê hương.
Theo các chủ trâu, trâu phía Bắc tuy thể hình nhỏ hơn trâu miền Tây, trâu ngoại nhưng sức bền, độ lì tốt hơn. Mỗi trâu có một miếng đánh bẩm sinh chứ không thể rèn luyện. Có trâu đánh hổ lao, có trâu chỉ đánh cáng, có trâu lại dùng cả hai đòn đó. Chủ dựa vào đòn đánh, thói quen của “ông trâu” để chăm sóc phát triển kỹ năng chọi chứ không gò lối đánh theo ý muốn.
Trâu phải 10-15 tuổi mới có thể chọi, vì non dễ bị át vía, già nhanh yếu. Ngoài ra, các yếu tố tượng hình tốt theo quan điểm dân gian như móng, khoang, xoáy, mắt, tai cũng được lựa chọn theo “gu” của chủ trâu. Cụ thể, một trâu hùng mạnh phải có cặp sừng to, hai đầu chân sừng sát nhau, mắt ti hí, đỏ ngầu kèm cặp lông mi dày. Vó chắc chắn, gân kheo sung mãn, đuôi chai, da dày, lông rậm.
Nhiều chủ trâu phải mất cả tuần, thậm chí cả tháng mới tìm được trâu ưng ý. “Mỗi chủ có một cách nhìn trâu riêng.
Trâu mua về sẽ được bồi bổ để cải thiện sức vóc. Mỗi ngày, trâu ăn hết 50kg cỏ, hàng chục cây mía. Trước lễ hội nửa năm, chế độ ăn được bổ sung trứng gà, mật ong, cháo bò, tam thất, vitamin C, B1, bia… Những đồ trâu không tự ăn sẽ được bón bằng ống truyền nhựa tự chế. Mỗi tháng, một trâu chọi ăn hết 10 triệu đồng thức ăn các loại.
Không tiếc tiền cho trâu ăn đồ bổ dưỡng nhưng các chủ trâu cũng phải theo dõi sức khỏe và phân trâu để điều chỉnh khẩu phần hợp lý. Trâu ốm thì hồi phục rất mất thời gian. Thậm chí, có “ông” trâu đã không qua khỏi vì mắc bệnh.
Cùng với chế độ ăn, trâu chọi cũng bước vào thời kỳ tập luyện đặc biệt. Từ 5h, trâu được đưa đi lội bùn, chạy cát, bơi ao để nâng cao thể lực và chân chắc khỏe. Có người còn buộc sừng trâu vào gốc cây nặng để luyện cơ cổ và đón đánh cáng.
Người luyện phải hiểu tính và sức khỏe của trâu để đưa ra giáo trình hợp lý nếu không trâu sẽ phản kháng hoặc chấn thương.
Ngoài bồi bổ và tập luyện thể chất, vào các buổi chiều, trâu được mang ra chỗ đông người, có cắm cờ lễ để nghe trống hội. Điều này giúp trâu làm quen không khí lễ hội, không bị ngợp khi ra chọi. Nhiều chủ còn buộc trâu cạnh nhau hoặc chọi thử để kích thích bản năng chiến đấu.
Trong tự nhiên, trâu đực đánh nhau để bảo vệ lãnh thổ hoặc động đực. Khi thấy đối thủ nhăm nhe địa bàn, trâu hăng máu ngay. Chủ trâu phải khơi dậy được bản năng chiến đấu đó chứ không phải dùng chất kích thích như nhiều người đồn đoán.
Các chủ trâu ở Đồ Sơn đều là người có kinh nghiệm nhưng không ai dám khẳng định trâu mình sẽ vô địch hoặc chiến thắng ngay vòng đầu tiên. Có “ông” trâu to đẹp, từng vô địch giải chọi ở các địa phương khác nhưng về chọi ở Đồ Sơn là thua. Có trâu mua trong dân, thể hình rất nhỏ, được đánh giá là “quân xanh” lại đánh hay xuất thần và vô địch. Nhiều người thích xem chọi trâu Đồ Sơn vì sự kịch tính, bất ngờ.
Tài liệu tham khảo:
– HỘI CHỌI TRÂU ĐỒ SƠN NGUỒN GỐC, TÍN NGƯỠNG TÂM LINH VÀ HÀNH ĐỘNG Trần Phương HỘI VĂN HÓA DOANH NHÂN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG
– Đồng bằng sông Hồng – Vùng đất con người. Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân. Hà Nội năm 2010. Trang 138 – 142
– “Chọi trâu Đồ Sơn – nét đẹp văn hóa tâm linh người Hải Phòng”. haiphong.gov.vn. Cổng thông tin điện tử Thành phố Hải Phòng. 03/02/2009
– Vân Hà. “Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn”. quehuongonline.vn. Tạp chí Quê Hương trên Internet.
– thanhdoanhaiphong.gov.vn Đền Nghè – số ra ngày 26/10/2023
– Chọi trâu: Nét đẹp của văn minh lúa nước Lưu trữ 2016-08-09 Huy Hoàng Thứ Năm, báo Dân Việt, Trung ương Hội Nông dân Việt Nam số ra ngày ngày 20/02/2014
– “Hải Phòng: Hội chọi trâu Đồ Sơn”. lehoi.cinet.vn. Trang Thông tin Lễ hội Việt nam. Trung tâm CNTT, Bộ Văn hoá,Thể thao & Du lịch. số ra 03/06/2016
Xem thêm các video hay của Xin Chào Việt Nam tại đây.
Comments are closed.